Casgliadau Arbennig ac Archifau

Thomas Burgess, esgob Tyddewi ac yna Gaersallog, oedd sylfaenydd y coleg yn Llambed.

Gadawodd ei lyfrgell o tua 9,000 o lyfrau i’r coleg ifanc. Mae’n llyfrgell waith o’r pynciau yr oedd yn eu mwynhau, yn enwedig y clasuron, llenyddiaeth a diwinyddiaeth. Roedd ganddo ddiddordeb arbennig yng ngwaith Aristotle, Milton, ac yn yr iaith Hebraeg.

Ym mlynyddoedd cynnar Coleg Dewi Sant, Thomas Phillips oedd ei gymwynaswr mwyaf. 

Roedd wedi bod yn llawfeddyg yn yr East India Company, ac fe ddaeth yn gyfoethog. Dechreuodd brynu llyfrau i’w rhoi i lyfrgelloedd. Yn India, roedd wedi rhoi llyfrau i ystafelloedd cyffredin milwyr.

Ar ddechrau’r 1830au, pan oedd eisoes mewn cryn oed, ymwelodd â Llambed. Wnaeth y llyfrgell fawr o argraff arno, ac aeth ati i’w gwella. Dros weddill ei oes hir, rhoddodd 22,500 o lyfrau i ni mewn 59 rhan. Nid eiddo o’i gasgliad ei hun oedd y rhain; roedd yn prynu llyfrau yn unswydd i’w rhoi i lyfrgelloedd, yn ymwneud ag ystod eang o bynciau.

Ymhlith ei roddion roedd chwe llawysgrif ganoloesol, gan gynnwys dau Lyfr Oriau, a thua hanner cant incwnabwla. Mae yna hefyd argraffiad cyntaf o Gulliver’s Travels, ynghyd â detholiadau gwych o hanes natur a theithio.

Roedd aelodau diweddarach y teulu Bowdler yn ddrwg-enwog am eu bod wedi cyhoeddi The Family Shakespeare oedd wedi’i sensro. 

Fodd bynnag, roedd tri aelod cynharach o’r teulu, pob un o’r enw Thomas Bowdler, wedi casglu casgliad enfawr o tua 9,000 o draethodynnau, a ddaeth i Lambed yn fuan wedi marwolaeth Thomas Bowdler IV yn 1825.

Mae’r rhai cynharaf yn dyddio o 1638, ychydig cyn y Rhyfel Cartref, a daw’r diweddaraf o 1785.

Yr hynaf, yn ogystal â’r enwocaf, yw’r un a elwir yn llawysgrif Gwaed y Mynach.  Nid yw’n gyflawn ac mae staeniau eithaf gwael arni mewn ambell ran. 

Dangoswyd y llawysgrif hon i George Borrow, awdur Wild Wales, pan fu’n ymweld â Choleg Dewi Sant. Ailadroddodd stori, sy’n sicr yn anwir, bod y llawysgrif wedi dod o’r abaty cynnar ym Mangor Is-coed yng ngogledd ddwyrain Cymru. Dywedir bod gwaed wedi staenio’r llawysgrif pan laddodd y Sacsoniaid y mynachod yno. Fodd bynnag, roedd yr awdur yn fyw rhyw 500 mlynedd yn ddiweddarach na hynny ac mae’n fwy tebygol mai gwin yw’r staen!

Wedi dweud hynny, mae’r llawysgrif yn ddiddorol iawn mewn ffyrdd eraill. Cafodd ei ysgrifennu pan oedd pobl yn dechrau sylweddoli y gallech chi ddefnyddio trefn yr wyddor i drefnu gwybodaeth ac yna’i ddefnyddio fel ffordd hwylus i ddod o hyd i bethau.  Golyga hyn bod y llawysgrif yn un o gyndeidiau pob geiriadur a gwyddoniadur papur.

Mae Llyfr Oriau Boddam yn ddarn arwyddocaol yng Nghasgliadau Arbennig PCYDDS.  Cafodd ei gynhyrchu yn Normandi yn ail hanner y 15fed ganrif.

Mae’n debygol ei fod yn cynnwys portread o’r perchennog cyntaf, boneddiges o bosibl, ochr yn ochr â darlun o’r Forwyn Fair yn dysgu’r baban Iesu i ddarllen.

Mae yna gamgymeriad penodol hefyd, sydd, mae’n debyg, yn unigryw i’r Llyfr Oriau hwn. Yn y darlun o’r tri brenin, mae un goron yn ormod! Mae’r hynaf o’r brenhinoedd wedi rhoi ei goron ar y llawr yn deyrnged i’r baban, ond mae’n dal i wisgo coron arall!

Mae dyddlyfr HMS Elizabeth yn enghraifft fwy diweddar o ddeunydd wedi’i ysgrifennu â llaw. Cafodd ei ysgrifennu gan swyddog llynges dienw tra’n gwasanaethu yn India ar ganol y 18fed ganrif.

Mae’n rhoi adroddiad llygad-dyst o Frwydr Pondicherry, rhwng Prydain a Ffrainc. Mae ein dyddlyfr hefyd yn rhestru pawb a gollwyd ar HMS Elizabeth. I gryn raddau nododd y frwydr, a gafodd ei hymladd ger dinas fodern Chennai, ddiwedd grym Ffrainc yn India.

Mae’n ddogfen amhrisiadwy i unrhyw un sy’n ymchwilio i hanes morwrol neu hanes Prydeinwyr yn India.

Mae gennym gasgliad enfawr o draethodynnau o’r 17eg a’r 18fed ganrif, y rhan fwyaf ohonyn nhw wedi’u casglu gan aelodau’r teulu Bowler.

Gan fod traethodynnau’n fyr a bod modd eu cynhyrchu’n rhad, argraffwyd niferoedd anferthol ohonynt. Roedd pob un yn ymdrin ag un pwnc ac yn mynd i’r afael â phopeth a ddigwyddodd. Os oedd rhywun yn teimlo’n gryf iawn am unrhyw beth, gallai’r person hwnnw, neu honno o bryd i’w gilydd, argraffu, cyhoeddi a dosbarthu’r farn honno.

Dyluniwyd traethodynnau i fod yn fyrhoedlog a bydden nhw wedi bod yn anodd eu rheoli. Mae’r rhai sy’n rhan o’n casgliad ni’n cwmpasu ystod anhygoel o ddeunydd. Mae llawer ohonyn nhw’n grefyddol – ond ddim i gyd o bell ffordd. Mae gennym ddeunydd gwleidyddol, cymdeithasol, llenyddol a diwylliannol hefyd.

Os ydych chi eisiau gwybod unrhyw beth o gwbl am fywyd yn yr 17eg neu’r 18fed ganrif, dyma’r lle i edrych!

Roedd astroleg yn hynod o boblogaidd yn yr 17eg ganrif, ac un o’r astrolegwyr mwyaf poblogaidd oedd dyn o’r enw John Partridge.

Cynhyrchodd Jonathan Swift, sy’n fwy adnabyddus am ei nofel Gulliver’s Travels, draethodyn yn proffwydo marwolaeth John Partridge. Yna, cyhoeddodd draethodyn arall yn dweud bod y broffwydoliaeth wedi dod yn wir. Roedd John Partridge wedi marw. Cafodd Partridge drafferth perswadio pobl ei fod yn dal yn fyw!  Fe wnaeth jôc Swift ddwyn tipyn o anfri ar astroleg ymhlith y rhai mwy addysgedig.

Gan fod gennym yr holl draethodynnau a gynhyrchwyd, mae’n gymharol rwydd gweithio allan yr holl wahanol fathau o astroleg, a sut y bu iddi golli ei phoblogrwydd.